سازهای ایرانی
تار
تار، از سازهای زهی مضرابی )زخمه ای( مقیّد است که در ساخت آن از چوب، پوست،
استخوان، زه )رودهٔ تابیدهٔ چهارپایان( و فلز استفاده می شود و طول کلّی آن حدود 95 سانتی متر است.
اگرچه در گذشته های دور، نامی از آن برده نشده است ولی از حدود دویست سال پیش، تار، یکی از
سازهای اصلی موسیقی ملّی ایران بوده است. نوازندهٔ تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت
افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دستهٔ تار طرف چپ و کاسهٔ طنینی طرف راست نوازنده
قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دستهٔ تار بسته شده اند
حرکت می دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه می زند.
کاسۀ طنینی: کاسهٔ طنینی از چوب یک تکه در دو حجم توخالی تقریباً گلابی شکل یکی
بزرگ تر و دیگری کوچک تر تشکیل شده و یک طرف آن ها )دهانه( باز است. قسمت بزرگ تر
را «کاسه » و قسمت کوچک تر را «نقاره » می گویند. بر روی دهانه های بازِ کاسه و نقاره پوست
می کشند و خرک بر روی پوست کاسه قرار می گیرد. جنس چوب کاسه ها معمولاً از چوب درخت
توت تهیه می شود.
تار
تار، از سازهای زهی مضرابی )زخمه ای( مقیّد است که در ساخت آن از چوب، پوست،
استخوان، زه )رودهٔ تابیدهٔ چهارپایان( و فلز استفاده می شود و طول کلّی آن حدود 95 سانتی متر است.
اگرچه در گذشته های دور، نامی از آن برده نشده است ولی از حدود دویست سال پیش، تار، یکی از
سازهای اصلی موسیقی ملّی ایران بوده است. نوازندهٔ تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت
افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دستهٔ تار طرف چپ و کاسهٔ طنینی طرف راست نوازنده
قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دستهٔ تار بسته شده اند
حرکت می دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه می زند.
4
سازشناسی ایرانی
پوست: پوست تار از قسمت نازکِ پوستِ چهارپایانی مانند بز و برّه انتخاب می شود.
خرک: خرک معمولاً از جنس استخوانِ به کار
رفته در روی دسته و شیطانک به طول تقریبی 5 و ارتفاع
2 سانتی متر ساخته می شود که با دو پایهٔ کوچکِ خود
روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم ها هر یک جداگانه
از درون شیارهای کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد
شده اند عبور می کنند. برای ثابت ماندن خرک بر روی
پوست، تکه های کوتاهی از جنس دستان ها از حلقه های
کوچکی که روی خرک )دو حلقه در طرفین و یک حلقه
در وسط( ایجاد شده می گذرند و به سیم گیر که در انتهای بدنهٔ کاسه قرار دارد وصل می شوند.
دسته: دستهٔ تار از چوب های سخت، مانند گردو یا توت، به صورت لوله ای توپُر به طول تقریبی
50 و قطر تقریبی 4 سانتی متر ساخته می شود که از طرف جلو )محل انگشت گذاری( صاف برش
خورده و از طرف پشت نیم دایره است و دستان ها با فواصل معین، روی آن بسته می شوند. در طرفین
طول دسته )سطح رویی( دو رشته نوار از جنس استخوان کار می گذارند که هم به زیبایی دسته کمک
می کنند و هم مانع فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت ها می شوند. دستهٔ تار از یک طرف به نقاره
و از طرف دیگر به سرپنجهٔ تار متصل است.
سرپنجه: سرپنجه یا جعبهٔ کوک )جعبهٔ
گوشی ها( جعبهٔ کوچک توخالی ست که در ابتدای
طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب کاسه هاست
و به تعداد سیم های تار، شش گوشی )در هر طرف
سه گوشی( روی آن قرار دارند.
5
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
گوشی ها: تار 6 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم های ساز دارد که به صورت میخ
درشت سَر پَهن ساخته می شود. قسمتی که هنگام کوک کردن، با دست چپ نوازنده به چپ و راست
گردانده می شود پهن تر است و بیرون سرپنجه قرار دارد و قسمتی که یک سِر سیم به دور آن پیچیده
می شود باریک تر است و داخل فضای خالی سرپنجه قرار دارد.
شیطانک: قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دستهٔ تار و به ارتفاع 2میلی متر است
که بین دسته و سرپنجه قرار گرفته و دارای شیارهای کم عمقی ست که سیم ها هر یک از درون یکی از
این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.
دستان ها: امروزه به طور معمول 28 دستان بر روی دستهٔ تار بسته می شوند که جنس آن ها از زه
)رودهٔ تابیدهٔ چهارپایان( یا نخ نایلون است. هر دستان را در فواصل معیّن، چهار یا سه دور، دور دستهٔ
تار می بندند و آن را گره می زنند، به طوری که گره ها در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد
شده قرار بگیرند. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاه های مختلف، بعضی دستان ها تا
حدی حرکت داده می شوند.
سیم گیر: قطعه ای ست کوچک از چوب یا استخوان که در انتهای بدنهٔ کاسه نصب شده و
دارای شیارهایی است که حلقهٔ تابیده شده یا گرِه یک سِر سیم به آن می افتد.
تعداد و جنس سیم ها: تار ایرانی دارای 6 سیم از جنس فلز با قطرهای مختلف است که به طور
معمول سیم های اول و دوم )فلزی سفیدرنگ( به قطر 20 / 0 تا 18 / 0، و سیم های سوم و چهارم )زرد
از جنس برنج( به قطر 22 / 0 تا 18 / 0، دو به دو با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. سیم پنجم و اخوان
)فلزی سفیدرنگ( با قطر کمتر هم صدای سیم های اول و دوم، و سیم ششم سیم بم )فلزی زردرنگ( با
صدادهی معمول بر روی دو سیم اول تار. اجرای نت های
مترادف نیز ممکن است.
صدادهی معمول بر روی دو سیم دوم تار. اجرای نت های
مترادف نیز ممکن است.
6
سازشناسی ایرانی
قطر 38 / 0 یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شوند.
وسعت: وسعت معمولِ صدای تار نزدیک به سه اکتاو است.
کوک سیم ها: کوک دست بازِ سیم های شش گانه به صورت
چهارم پایین رونده و اکتاو است. کوک سیم ها بنابر نیاز نوازنده می تواند
تغییر کند. معمولاً در اجرای مقام های دوازده گانهٔ موسیقی ملّی سیم های
پنجم و ششم کوک متغیری دارند.
کلید نت نویسی: نت نویسیِ تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب: مضراب قطعه ای ست فلزی معمولاً از جنس
برنج، به طول تقریبی 3 تا 4 سانتی متر و نیمی از طول آن که در دست
نوازنده جای می گیرد با موم پوشیده شده است.
ویژگی های دیگر تار: کوک سیم ها و محل دستان ها را
در اجرای دستگاه ها و آوازهای موسیقی ملی می توان تغییر داد ولی
معمولاً فواصل چهارم یا پنجمِ پایین رونده بین سیم های اصلی حفظ می شوند.
گفته اند سیم پنجم تار را غلام حسین درویش )استاد تار دورهٔ قاجار( اضافه کرده است که به آن
«سیم واخوان » می گویند.
خراش )آرپژ( و آکوردهای دو یا سه صدایی در تار قابل اجرا هستند و اجرای نت ها بر روی سیمِ
بم با انگشت شست دست راست نیز ممکن است.
تمام حالت های کیفی موسیقی ایرانی، اعم از دوبل نت، تکیه، ریز، تریل، گلیساندوهای عرضی
و طولی و غیره برروی این ساز قابل اجرا هستند.
استاد علی نقی وزیری به منظور وسعت بیشتر، دستهٔ تار را تا روی نقاره ادامه دادند و به این
ترتیب شش دستان )فاصلهٔ یک چهارم درست( بر وسعت آن افزودند. ایشان در نمودار کتاب هایشان تا
قبل از نقاره با استفاده از فواصل ربع پرده 29 دستان ارائه داده اند.
«پنجه کاری » نوعی نوازندگی در سطح استادان است، به این ترتیب که بدون زخمه زدن با دست
چپ بر سیم ها، انگشت دست راست بر سیمی ثابت می ماند و انگشت بعدی سیم را به صورت کندن
7
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
به صدا درمی آورد و به همین ترتیب نغمه هایی ایجاد می شوند.
«گرفته » یا در اصطلاح «پیتزیکاتو » به نوعی نوازندگی می گویند که بلافاصله بعد از آخرین صدا،
طنین آن با انگشت یا انگشت های بعدیِ همان دست گرفته می شود.
«پوش » نیز اصطلاحی است که برای نوازندگی بر روی نقاره به منظور ایجاد صدای نرم تر و
پخته تر به کار می رود. گاهی نیز زخمه ای با مضراب زده می شود و در طنین آن انگشت های دست چپ
نغمه ای کوتاه می نوازند.
صدادهی تار را با تغییراتی که در اندازه و تراش کاسه و نقاره و دسته و پوست ایجاد می کنند
می توان تغییر داد و تارهایی با وسعت و رنگ صدای دیگر ساخت که تار آلتو و تارباس معمول ترین
آن هاست. نمونه هایی از این تارها ساخته شده اند که تجربی و سلیقه ای بوده اند و عمومیت نیافته اند.
علایم معمول در تار: در نوازندگی تار نیز مانند دیگر سازها از علایمی قراردادی برای
انگشت گذاری و ایجاد حالت های خاص استفاده می شود که معمول ترین آن ها عبارت اند از:
O علامت دست باز سیم )صوت مطلق(
∧ علامت مضراب راست، یعنی زخمه از بالا به طرف پایین نواخته می شود.
∨ علامت مضراب چپ، یعنی زخمه از پایین به طرف بالا نواخته می شود.
T علامت اجرای کشش زمان نت با مضراب ریز
علامت اجرا با انگشت شست دست چپ بر روی سیم بم
در نوازندگی تار، کشش زمان کامل نت ها را با مضراب ریز نگه می دارند.
نواختن مضراب راست و چپ به صورت پیاپی، مسلسل،
مساوی و نسبتاً سریع را اصطلاحاً «ریز » می گویند.
در انگشت گذاری روی سیم های اول و دوم، شمارهٔ یک
برای انگشت سبابهٔ دست چپ و شماره های 2 و 3 و 4 به ترتیب
برای استفاده از انگشت های بعدی درنظر گرفته شده اند. این اعداد را بالای نت می گذارند. برای
انگشت گذاری روی سیم های دوم و سوم زیر اعداد، و سیم بمِ بالای اعداد، نیم دایرهٔ کوچکی رسم
می کنند که استفاده از سیم های نامبرده و انگشت گذاری آن ها را یادآور می شود.
اصطلاحات بالا دسته )نزدیک به سرپنجه(، وسط دسته و پایین دسته )نزدیک به نقاره( در
تارنوازی معمول هستند. تمام علایم مربوط به حالت ها و حرکاتی که در تئوری موسیقی مطرح می شود
را برای تار هم می توان نوشت و این علایم کاربُرد دارند.
8
سازشناسی ایرانی
سه تار
سه تار، از سازهای زهی مضرابی )زخمه ای( مقیّد است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا
نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانوادهٔ تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیک تر
است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت
افقی روی ران پا قرار می دهند، به نحوی که دستهٔ آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده
قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و
با ناخن انگشت سبابهٔ دست راست به سیم ها زخمه می زند. سه تار را به علت سَبُکی وزن، ایستاده هم
می توان نواخت.
کاسۀ طنینی: کاسه، گلابی شکل و
از جنس چوب است و روی دهانهٔ آن، صفحهٔ
چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از
ترْک های به هم متصل شدهٔ چوب می سازند و به
منظور زیبایی گاه طرح هایی با صدف یا استخوان
بر روی آن نصب می کنند.
صفحۀ رو: صفحهٔ روی سه تار از جنس
چوب است و معمولاً سوراخ های کوچکی روی
آن ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسهٔ طنینی
ممکن می سازند.
9
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
خرک: خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی متر و ارتفاع تقریبی 7 میلی متر است
و سطح زیرینِ مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند
که سیم ها از روی آن ها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند.
دسته: دستهٔ سه تار در مقایسه با کاسهٔ آن باریک تر است و به صورت لوله ای توپُر به قطر تقریبی
2/5 و طول 45 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته می شود. روی دسته )که انگشت گذاری می شود(
مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند.دستهٔ سه تار از یک طرف
به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته
صورت می گیرد.
سرپنجه: سرپنجه در ابتدای طول دسته
و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی،
دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل
سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها
مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن
است سرپنجه در ادامهٔ دستهٔ توپُر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور
گوشی ها بسته می شوند.
گوشی ها: گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سَرپَهن ساخته می شوند. انتهای گوشی که
باریک تر است در قسمت توپُر چوبِ سرپنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز
در دستِ چپِ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای
باریک آن پیچیده می شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی متر بالاتر از شیطانک، زهی
از جنس دستان ها چند دور روی سیم ها می بندند تا از جابه جا شدن آن ها از روی شیطانک جلوگیری
شود. همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبهٔ سرپنجه را خالی می کنند و مثل تار،
یک سَِر وتر را به انتهای گوشی که در جعبهٔ سرپنجه قرار دارد متصل می کنند.
10
سازشناسی ایرانی
شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع 4 میلی متر، با
شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها
می گذرند و به طرف گوشی می روند.
دستان ها: دستان بندیِ سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است.
سه تار نیز معمولاً 28 دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند )نگاه کنید به
نمودار دستان بندی در تار(.
سیم گیر: قطعه ای ست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنهٔ کاسه نصب
می شود و گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتند.
تعداد و جنس سیم ها: سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند
سیم چهارم )بم( را درویشی سه تارنواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی
این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیم های اول و دوم 20 / 0، سیم زرد 22 / 0 و سیم بم 38 / 0
یا 36 / 0 است.
وسعت: وسعت معمولِ صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.
کوک سیم ها: کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملّی
می تواند متغیر باشد )به ویژه سیم های سوم و چهارم(.
کلید نت نویسی: نت نویسیِ سه تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب: سه تار را با ناخن انگشت سبابهٔ دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا
حلقه ای که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می گیرد نیز
استفاده می شود.
ویژگی های دیگر سه تار: در سه تار نیز از علایم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و
اجرای دیگر حالت ها استفاده می شود )نگاه کنید به قسمت علایم معمول در تار( با این تفاوت که،
برعکس تار، مضراب راست )∧( از پایین به طرف بالا، و مضراب چپ )∨( از بالا به طرف پایین
نواخته می شوند.
سه تار نیز در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.
11
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
بربط
بربط که در زبان عربی عود نامیده می شود از سازهای زهی
مضرابی )زخمه ای( مقیّد است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون و
استخوان به کار رفته اند. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای
موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب )توت
و گاه فوفل و آبنوس( با کاسهٔ طنینی بزرگ و دستهٔ کوتاه به طول تقریبی
85 سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا
می گذارند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسهٔ طنینی طرف راست
نوازنده قرار می گیرد.
کاسۀ طنینی و صفحۀ رو: کاسهٔ طنینیِ بربط مانند گلابی
است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترْک های چوبیِ
متعدِد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترْک ها از یک سو در پایین
کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحهٔ روی بربط از جنس چوب است که
به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایرهٔ کوچک و یک دایرهٔ بزرگ تِر مشبک
از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین
صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصلهٔ کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها،
صفحهٔ کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع
خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحهٔ اصلی ساییده نشود.
پُل: در پنج نقطه از صفحه به طرف داخلِ کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که
از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.
خرک و سیم گیر: خرک بربط قطعه چوبی
به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت
پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای
کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در
ساخت بعضی بربط ها، وترها به «سیم گیر » ی که در
انتهای بدنهٔ کاسه است وصل می شوند و در بعضی
دیگر خرک وظیفهٔ «سیم گیر » را نیز به عهده دارد،
12
سازشناسی ایرانی
به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها
می روند. معمولاً خرک را مستقیماً به صفحهٔ رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا
صدف قرار می دهند.
دسته: بربط دارای دستهٔ کوتاه چوبی،
تقریباً به اندازهٔ یک سوم طول کاسه و قطر
حدود 10 سانتی متر است. در قدیم روی دستهٔ
بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد
دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت
دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند.
دسته از یک طرف به کاسهٔ طنینی و از طرف دیگر
به سرپنجه متصل است.
سرپنجه: سرپنجه یا جعبهٔ گوشی ها
محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته
قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته
می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست
و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
گوشی ها: بربط دارای 10 گوشی به
تعداد وترهای ساز است. گوشی ها از جنس چوب
به شکل میخ سَرپهن ساخته می شوند که قسمت پهن آن ها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای
کوک کردن وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آن ها درون سرپنجه فرو می رود و یک سِر هر وتر به
آن ها بسته می شود.
شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر،
بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.
تعداد و جنس وَتَرها: بربط دارای 10 وتر است که دو به دو با هم همصدا کوک می شوند. در
بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان درنظر گرفته می شود. جنس
وترها از زه )رودهٔ تابیدهٔ گوسفند( یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های
مختلف است. معمولاً وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهیِ
13
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
خوبی دارند. وترهایی خاصِ این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شمارهٔ 504 آن مورد تأیید
نوازندگان ایرانی است.
وسعت: وسعت معمولِ صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دستهٔ ساز حدود
یک اکتاو و نیم از منطقهٔ صوتی وسط، صدادهیِ بهتری دارد.
صدادهیِ حقیقی وسعت
کوک وترها: روی دستهٔ بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی
ایرانی )پرده، نیم پرده و ربع پرده( ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصلهٔ چهارمِ
درستِ پایین رونده است. صدادهیِ حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.
کلید نت نویسی: نت نویسیِ بربط معمولاً با کلید سُل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته
شده، یک اکتاو بم تر صدا می دهد. بهتر است حدود یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فا خط
چهارم نت نویسی شود.
مضراب: جنس مضراب بربط از شاه پِر پرندگان بزرگ یا
پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.
ویژگی های دیگر بربط: به استناد منابع تاریخی، بربط
یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا،
ترکیه وکشورهای عربی معمول اند. در این ساز معمولاً کشش زمان
نت ها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و
14
سازشناسی ایرانی
با زخمه های پی درپی بر نت و وتر واخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز
هم امکان پذیر است.
نت های روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد.
آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آرپز در بربط قابل اجرا هستند.
علایم مضراب های چپ و راست و دست باز مانند علایم یادشده در تار هستند.
در انگشت گذاری، شمارهٔ یک برای انگشت سبابه، شمارهٔ 2 برای انگشت وسطی، شمارهٔ 3
برای انگشت چهارم و شمارهٔ 4 برای انگشت کوچک نوشته می شود.
مضراب راست )∧( از بالا به پایین و مضراب چپ )∨( از پایین به بالا نواخته می شود و از
علامت T برای ریز استفاده می کنند.
بربط، سازی ست که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی
نیز دارد. تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند )تکیه،
حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و …( بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.
سنتور
جعبۀ صوتی: جعبهٔ صوتی سنتور دو صفحهٔ ذوزنقه شکل هستند که با کلاف های چهارگانهٔ
جانبی به یکدیگر متصل شده اند. معمولاً ضلع بزرگ تر این ساز حدود 90 و ضلع کوچک تر آن 36
سانتی متر و ارتفاع سطوح جانبی هر یک، 6 و قاعدهٔ آن 26 سانتی متر است.
صفحۀ رو: این صفحه از مرغوب ترین قسمت چوب انتخاب می شود و دو گُل مشبّک در
طرفین صفحه برای خروج صدا ایجاد می کنند و دو ردیف نُه تایی خرک در طرفین صفحه برای عبور
سیم ها می گذارند.
پُل ها: داخل جعبهٔ صوتی سنتور پل هایی استوانه ای شکل )به قطر یک مداِد معمولی( بین
صفحات زیر و رو، در محل هایی معیّن می چسبانند. وظیفهٔ پل ها این است که فشار صفحهٔ رو را کنترل
و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند. پل ها ضمناً در ایجاد تعادل و تُن صدای
ساز نیز مؤثرند. محل اتصال پل ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است. در ساخت بعضی سنتورها،
به ویژه سنتورهایی که جعبهٔ صوتی شان بزرگ تر است از پل های شانه ای نیز استفاده می شود.
16
سازشناسی ایرانی
خرک: قطعهٔ کوچک چوبی استوانه ای به
ارتفاع تقریبی 2 و قطر 5/ 1 سانتی متر است که از
یک طرف، انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار
می گیرد و از طرف دیگر دارای بُرش هایی در سطوح
جانبی است. روی خرک شیار کم عمقی برای مفتول
روی خرک ایجاد می کنند. تعداد خرک های سنتور 18
عدد است که 9 عدد طرف چپ و 9 عدد طرف راست سنتور قرار می گیرند و از روی هر خرک یک
گروه چهارتایی سیم که همصدا کوک می شوند می گذرند. بهتر است ارتفاع خرک های طرف راست
2 میلی متر کوتاه تر از خرک های طرف چپ گرفته شوند تا سیم های طرف چپ در اصطلاح سوار بر
سیم های طرف راست باشند. اگر خرک های طرف چپ در فاصلهٔ یک سوم طول سیم ها قرار بگیرند،
در جلو )پوزیسیون دوم( و پشت خرک )پوزیسیون سوم( فاصلهٔ اکتاو شنیده می شود و اگر خرک های
طرف راست در فاصلهٔ یک نهم طول سیم ها قرار بگیرند اکتاو چهارمِ وسعتِ سنتور شنیده می شود
)پوزیسیون چهارم(.
مفتول روی خرک: روی شیار هر خرک مفتولی فلزی از نوع ساچمه به طول 5/ 1 سانتی متر
و قطر 2 میلی متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می شود و به این ترتیب صدای سیم ها شفاف تر
به گوش می رسد.
گوشی ها: گوشی های سنتور، 72 میله از جنس
فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیف های چهارتایی
)جمعاً 18 ردیف( در داخل بدنهٔ کلاف سمت راست سنتور
قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشی ها گاه به صورت
مستطیل، گاه به صورت مربع و گاه چندبَر است. طول
گوشی ها گاه به صورت مخروط )کونیک( تراش می خورند.
تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم
داخل آن فرو می رود و اضافهٔ سیم )چند سانتی متر( دور آن
پیچیده می شود.
کلید کوک: وسیله ای فلزی به صورت T است. قسمتی که در دست قرار می گیرد ممکن است
از جنس چوب باشد و در انتهای قسمت دیگر، سوراخ کم عمقی به شکل تراش سِر گوشی وجود دارد.
17
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
شیطانک: دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعدهٔ ذوزنقه اند که در طرفین
راست و چپ صفحهٔ رویی سنتور چسبانده شده اند و در سطح رویی آن ها شیارهای افقی کم عمقی
به فاصلهٔ یک میلی متر و به تعداد سیم های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده اند. در طول این دو
شیطانک نیز شیاری وجود دارد که مفتولی فلزی، با همان طول، در آن جای گرفته است. قطر مفتول
روی شیطانک یک تا یک و نیم میلی متر است.
سیم گیر: 72 مفتول فلزی کوچک )ساچمه( در
ردیف های چهارتایی به طول 5/ 2 سانتی متر و قطر 5/ 1
میلی متر هستند که در بدنهٔ کلاف سمت چپ قرار دارند.
نیمی از طول هر سیم گیر، داخل چوب کلاف و نیم دیگر آزاد
است که گرهٔ هر سیم جداگانه به هر یکی از آن ها می افتد.
تعداد و جنس سیم ها: سنتور 72 سیم دارد که 36 سیم آن در گروه های چهارتایی روی
9 خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و 36 سیم آن نیز در
گروه های چهارتایی روی 9 خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید و فلز فنری هستند و قطر
آن ها در هر دو طرف 40 / 0 است.
وسعت: وسعت معمولِ صدای سنتور یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون
چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر می شود.
کوک سیم ها: سنتور دارای 27 صدا در سه پوزیسیون است که با توجه به نیاز نوازنده
کوک های مختلفی خواهد داشت.
کلید نت نویسی: نت نویسیِ سنتور با کلید سُل خط دوم حامل است.
18
سازشناسی ایرانی
مضراب: سنتور با دو مضراب چوبی به طول 22 سانتی متر نواخته می شود و هر یک از این
مضراب ها از سه قسمت تشکیل شده اند:
حلقهٔ مضراب حالت نیم دایره دارد و زایدهٔ کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشت های
شست و سبابه و میانی دور حلقه را می گیرند.
ساقهٔ مضراب تَرکهٔ باریکی ست بین حلقه و سر مضراب.
سر مضراب کمی پهن تر ساخته می شود و محل اصابت به سیم هاست. چنانکه از چند دههٔ
گذشته معمول شده، سر مضراب را با پارچهٔ ضخیمی )اصطلاحاً نمد( می پوشانند تا صدای گرم و
لطیف تری حاصل شود. بهترین چوب برای ساختن مضراب، چوب گردو، شمشاد و آزاد است.
انواع دیگر سنتور:
1 سنتور معمولی، در اصطلاح «سُل کوک »، دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین صفحه دارد که
نت «دو » در آن همصدا با «دو » دیاپازون است و سازِ استاندارِد آموزش و کتاب های درسی ست.
2 سنتور «لاکوک »، دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین صفحه دارد که نت «دو » در آن همصدا
یا «ر » دیاپازون است. این سنتور در اندازهٔ کوچک تر ساخته می شود و از سازهای انتقالی ست، یعنی
باید برایش یک پرده پایین تر نت نویسی کرد و برای اجرا در گروه نوازی ها مناسب است.
3 سنتور باس که جعبهٔ صوتی آن بزرگ تر از سنتور معمولی ست سیم هایی با روکش فلزی در
ضخامت های مختلف دارد و از روی هر خرک دو یا سه سیم می گذرند. صدادهی این سنتور که هنوز
در دست تجربه است و عمومیت لازم را نیافته است یک اکتاو بم تر از سنتور معمولی ست.
4 سنتور کروماتیک: در این نوع سنتور خط ملودی به سختی اجرا می شود و بیشتر برای
همراهی در گروه نوازی های بزرگ به کار می رود و وسعت آن برابر با وسعت سنتور معمولی ست و
خرک های بیشتر برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده های اضافی دارد. نت نویسیِ سنتور کروماتیک با کلید
سُل است و 30 خرک بزرگ و کوچک برای ایجاد 41 صدا روی صفحه دارد.
19
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
5 سنتور کروماتیک بم )باس( با ساختار سنتور کروماتیک یک چهارم درست )شامل 8
صدا(، از طرف ضلع بزرگ تر خرک هایی اضافه دارد و این صداها با کلیدِ «فا » خط چهارم نت نویسی
می شوند. این سنتور جمعاً دارای 35 خرک برای ایجاد 35 صدا روی صفحه است و البته در قسمت
صداهای بالا چند خرک کمتر دارد.
سنتور کروماتیک، به پیشنهاد استاد حسین دهلوی و ساخت استاد ابراهیم قنبری مهر
در سال 1337 برای نوازندگی در ارکستر صبا به رهبری استاد دهلوی
20
سازشناسی ایرانی
کوک خرک های فاسُری و فابکار به دلخواه می توانند جا
عوض کنند. مترادف ها در نظر گرفته شوند.
سنتور بم باس کروماتیک، به پیشنهاد استاد حسین دهلوی و ساخت استاد ابراهیم قنبری مهر
در سال 1337 برای نوازندگی در ارکستر صبا به رهبری استاد دهلوی
وسعت صدا
21
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
امکانات اجرایی سنتور: در این ساز، دوبل نت، انواع پاساژهای طولانی، آرپژ، تریل،
تکیه ها، امتداد زمان نت هایی با کشش طولانی به وسیلهٔ مضراب ریز، استاکاتو و بیشتر حالت ها قابل
اجرا هستند.
سنتور، سازی ست با قابلیت تک نوازی که در گروه نوازی ها نیز جایگاهی مستحکم دارد.
گاه سنتورهایی با تعداد بیشتری خرک ) 10 ، 11 و 12 ( نیز به کار گرفته شده که کاربُرد آموزشی
نداشته است.
22
سازشناسی ایرانی
قانون
قانون، سازی ست به شکل ذوزنقهٔ قائم الزاویه و از سازهای زهی مضرابی )زخمه ای( مطلق
است که در ساخت آن، چوب، پوست، فلز، استخوان و زه به کار رفته اند. نوازنده، این ساز را نشسته،
در حالی که ضلع بزرگ تر آن روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار دارد، با دو انگشت سبابهٔ دست
راست و چپ مجهز به مضراب می نوازد. قانون قدمتی طولانی دارد و معمولاً از چوب های کهنه شده
و محکم گردو و نیز مانند دیگر سازهای ملی در اندازه های مختلف و با اختلافاتی در ساخت و اجزای
تشکیل دهنده ساخته می شوند.
جعبۀ صوتی: جعبهٔ صوتی قانون دو صفحهٔ زیر و روی ذوزنقهٔ قائم الزاویه ای هستند که با
کلاف های چهارگانهٔ جانبی به هم متصل شده اند. این جعبه معمولاً از چوب گردو ساخته می شود.
صفحۀ رو: صفحه ای ست چوبی که در طرف چپ آن 27 پرده گردان و 81 گوشی قرار دارند
و در سمت راست آن، زیرخرک، به جای چوب، مستطیلی از پوست به عرض تقریبی 15 و طول تقریبی
40 سانتی متر قرار گرفته است. سطح پوست دارِ صفحهٔ رو، گاهی از یک تکه پوست و گاهی از چهار
تکه پوست مجزا به صورت مایع یا لوزی ساخته می شود. در قسمت چوبی صفحه، شبکه هایی از جنس
چوب برای خروج صدا ایجاد شده اند.
پوست: برای قسمت پوست دارِ صفحهٔ رو از پوست شتر، گوساله و ماهی استفاده می شود.
پوست قانون باید کمی ضخیم تر از پوست سازهای دیگر انتخاب شود تا بتواند فشار کوکِ 81 وتر را
در سطحی بزرگ تحمل نماید.
23
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
پرده گردان: ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک
و قبل از گوشی ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر روی صفحهٔ رو چسبانیده شده به وسیلهٔ میخ های
کوچکی نصب شده اند.
از هر پرده گردان تعدادی وتر هم کوک و هم صدا می گذرند و به گوشی ها می روند. پرده گردان ها
را به طور معمول با دست چپ حرکت می دهند. کوک وترها بدون استفاده از پرده گردان ها صدای
«بمل » را دارد.
پرده گردان بر دو نوع است:
1 در قانون هایی که از روی الگوی عربی آن در ایران ساخته می شوند دارای دستهٔ کوچکی
برای حرکت دادن آن هاست و ممکن است تعداد آن ها برای هر گروه از وترهای هم صدا بین چهار یا پنج
عدد باشد که با حرکت دادن هر یک از آن ها صدا بین «بمل » تا «دیزسُری » را جداگانه به دست آورد.
2 پرده گردان های ریلی، که دارای پایه ای چوبی است که در طرف چپ ساز بعد از شیطانک
نصب می شوند و بر روی آن قطعه چوب کوچک یا دستهٔ فلزی قرار دارد که بر روی پایهٔ گفته شده
به حرکت در می آید و طول وتر را کم و زیاد کرده و در نتیجه صدای بین «بمل » تا «دیزسُری » و حتی
فواصل کوچک تر را ایجاد می کند.
24
سازشناسی ایرانی
خرک: تیغه ای باریک از چوب به طول تقریبی 35 سانتی متر )کمی کوتاه تر از عرض قانون و
ارتفاع تقریبی 2 سانتی متر( که در طرف راست روی سطح پوست دار قرار دارد و به صورت یکسره زیر
تمامی وترها واقع شده و روی خرک استخوان باریکی قرار دارد که از فرو رفتن وترها در چوب خرک
جلوگیری می نماید و با 81 شیار در فواصل معیّن، وترها از روی آن عبور می کنند. خرک قانون با
چهارپایهٔ چوبی کوچک بر سطح پوست دار صفحهٔ رو قرار می گیرد.
گوشی ها: گوشی های قانون از جنس چوب و به صورت میخ هایی هستند که یک سرشان به
شکل هرم ساخته می شوند و در کلید کوک، و سِر دیگرشان که باریک تر است به صورت عمودی در
سطح افقی چوب در سمت چپ ساز قرار می گیرند. هر وتر به یک گوشی بسته می شود.
کلید کوک: ابزاری ست فلزی، حدود 10 سانتی متر که در یک سر آن سوراخی به اندازهٔ هر
سَِر گوشی قرار دارد و طرف دیگر پَهن تر است و برای کوک کردن وترها در دست چپ نوازنده به چپ
و راست می چرخد.
پل: داخل جعبهٔ صوتی، معمولاً سه پل )یکی بین قسمت پوست دار و قسمت چوبی صفحه و
دوتای دیگر زیر قسمت چوبی صفحه( قرار دارد که فشار صفحهٔ رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر
شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند و ضمناً در تنظیم تعادل صدا بین وترها نقش مهمی دارند. معمولاً
در ساخت سازهایی که صفحهٔ روی آن ها بزرگ و مسطح است از انواع پل استفاده می کنند.
شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست که بین پرده گردان ها و گوشی ها در سمت
چپ قرار دارد و وترها برای رسیدن به گوشی ها از روی آن عبور می کنند. در بعضی قانون ها شیطانک
خرک و قسمت پوستی صفحۀ رو
25
فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
یکسره است و در بعضی دیگر قطعات کوچکی ست که هر تعداد وتری که هم صدا کوک می شوند از
روی آن عبور می کنند.
سیم گیر: سیم گیر یا جعبهٔ گره ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحهٔ زیر و رو را به هم
متصل می سازد، توخالی است و گاهی درِ متحرک دارد. گره وترها داخل این قسمت قرار می گیرند و
از سوراخ های تعبیه شده بیرون می آیند و از روی خرک می گذرند.
تعداد و جنس وترها: قانون معمولاً 82 وتر از جنس زه، ابریشمِ روکش دار یا نایلون دارد که
در قسمت بم از وترهای فلزیِ روکش دار استفاده می شود و اکثر آن ها در گروه های سه تایی و در قسمت
بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. به طور معمول تعداد صداها جمعاً 27 است. گاهی
تعداد وترها در اندازه های مختلفِ جعبهٔ صوتی زیاد و کم می شود.
وسعت: وسعت معمولِ صدای قانون های متداول در ایران حدود سه اکتاو نیم است.
کوک وترها: کوک وترها به وسیلهٔ پرده گردان ها برای تمام فواصل موسیقی ملّی ) و در هر وتر
از صدای بمل تا دیزسُری( قابل تغییر است.
کلید نت نویسی: نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد. در این ساز برای حدود
یک اکتاو از صداهای بم، با کلید «فا » خط چهارم و بقیه با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی می شود.
مضراب: مضراب هر دست، حلقه ای نسبتاً پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است که
در بند دوم انگشت سبابه قرار می گیرد. داخل این حلقه به طرف کف دست، تیغه ای به طول تقریبی 4
و عرض تقریبی 1 سانتی متر معمولاً از شاخ گاو، گوزن یا بزکوهی )وگاه پلاستیکی نرم( برای زخمه زدن
به وترها قرار دارد و مانند ناخن انگشت عمل می کند.
26
سازشناسی ایرانی
ویژگی های دیگر قانون: به علت وجود پرده گردان، اجرای تمام فواصل موسیقی ملّی با این
ساز ممکن است.
امکان اجرای آکوردهای چندصدایی با انگشت های مختلف وجود دارد )حداکثر شش صدای
همزمان(.
سازی ست که برای تک نوازی و گروه نوازی از آن استفاده می شود.
انواع حالت های کمّی و کیفی، از جمله گلیساندو،پیتزیکاتو، تریل، تکیه و پاساژ در این ساز
قابل اجرا هستند.
در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می شود.
این ساز در کشورهای دیگر، مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و … در اندازه ها و وسعت های
متفاوت به کار گرفته می شود.
برای این ساز نیز علایم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت ها و نیز حالت های
مختلف موسیقی وجود دارند.
در این ساز اجرای مضراب «ریز » تنها با یک دست به صورت های مختلف نیز امکان پذیر است.
باسلام